Oudste kleurenbeelden van de Elfstedentocht brengen de geschiedenis tot leven

De kans dat er deze winter nog een Elfstedentocht komt lijkt niet zo heel groot. We zullen het dan ook moeten doen met verhalen en oude beelden. Het Fries Film Archief kreeg onlangs uniek filmmateriaal in handen van de Elfstedentochten van 1954 en 1956. Prachtige beelden, in kleur!

Winterse kou en een lekker zonnetje. De stilte van een dik pak sneeuw. Een warme muts om rode oren te voorkomen, wegduiken in een lekkere sjaal. Bevroren handen omdat je je handschoenen bent vergeten. Overal schaatsende mensen en spelende kinderen op het ijs. Taferelen waar we op dit moment alleen maar van kunnen dromen. Het is begin februari en dus echt winter, maar het lijkt wel voorjaar. Moeilijk voor te stellen dat het gister zesenzestig jaar geleden was dat de tiende Elfstedentocht van 1954 verreden werd.

15 graden verschil

Het verschil in temperatuur met die winter is minimaal 15 graden. Kansloos dus. Als de tocht der tochten er ook deze winter weer niet in zit (al blijven de echte diehards er natuurlijk gewoon in geloven), zullen we het moeten doen met herinneringen van vroeger. Het is dan ook geweldig dat er nieuw filmmateriaal opgedoken is van de Elfstedentochten van 1954 en 1956. Voor zover nu bekend, zijn de opnames van filmer Sjoerd Steensma (1910-1995) de oudste kleurenbeelden van de schaatstocht.

Een parel in de collectie

Door een schenking kwamen de filmpjes, gemaakt met een 16mm Keystone camera uit Amerika, in het bezit van het Fries Film Archief in Leeuwarden. Dochter Klara Woldring-Steensma doneerde de films én de camera, die bij haar op zolder in een koffer lagen. Coördinator Syds Wiersma van het filmarchief is er enorm blij mee. “We hebben de beelden gedigitaliseerd en de kwaliteit is erg goed. Het is een parel in onze collectie.”

Prachtige sfeerbeelden

Het zijn inderdaad bijzondere opnames. We zien hoe Steensma de kopgroep van zes man uit 1954 volgt van Harlingen naar Franeker en via Dokkum naar Leeuwarden. We zien kou, sneeuw, iemand met een transistorradio aan het oor die we nu weer hip zouden noemen, een scooterrijder op het ijs. Prachtige sneeuwlandschappen, een molen met een vlag in de wieken, meerennend publiek in donkere lange jassen, groepjes schaatsers, eveneens in donkere kleding, op een enkele lichte jas of muts na. We horen het krassen van de schaatsen op het ijs en de aanmoedigingen van de menigte. Geluiden die niet op de oorspronkelijke film stonden, maar door een medewerker van het filmarchief toegevoegd zijn om de beleving nog groter te maken.

Chaotische finish

De beelden eindigen in de Prinsentuin, waar destijds de eindstreep was. Daar wordt Jeen van den Berg uiteindelijk de winnaar van de Elfstedentocht, na een chaotische finish. Er moest vlak voor de eindstreep gekluund worden en dat was niet voor alle leden van de kopgroep even duidelijk. Van den Berg en concurrent Anton Verhoeven zagen halverwege de Prinsentuin een groot bord met ‘Eindstreep’ erop. Daaronder stond ‘nog 500 meter’, maar dat zagen de mannen niet. Ze begonnen dan ook te juichen bij het passeren van het bord. Het publiek schreeuwde dat ze door moesten schaatsen. Van den Berg kreeg dat als eerste door en ging als winnaar over de echte finishlijn. Verhoeven werd uiteindelijk vijfde, hij stond al tussen het publiek toen het kwartje viel. Op de prachtige gekleurde beelden is Jeen van den Berg close up in beeld te zien na afloop van de tocht, die hij in 7 uur en 35 minuten volbracht. Naast hem zijn trotse vader. De innemende glimlach van Van den Berg spat van het scherm af. Om zijn hals prijkt een prachtige krans van rode en witte tulpen.

De Vijf van Leeuwarden

Het tweede filmpje, uit 1956, toont de groepsfinish in een nog drukkere Prinsentuin dan twee jaar daarvoor. Ook het slot van deze Elfstedentocht was spraakmakend. Jan van der Hoorn, Anton Verhoeven, Jeen Nauta, Maud Wijhout en Aad de Koning, ook wel de Vijf van Leeuwarden of Het pact van Vrouwbuurstermolen genoemd, kwamen hand in hand over de streep. Jeen Nauta kort na de finish: “Het was zwaar, we hadden elkaar onderweg hard nodig en vonden dat we samen moesten eindigen.” De schaatsers ontvingen wel een Elfstedenkruisje, maar geen prijs en er was ook geen huldiging. Bij de Elfstedenhal in Leeuwarden staat het beroemde beeld van de Elfstedenrijder. In de sokkel zijn de namen gehakt van alle winnaars, maar achter 1956 staat een mysterieus streepje. Van der Hoorn zei jaren later: “We hebben geen goud gekregen, maar daarvoor in de plaats kregen we iets wat veel waardevoller is: vriendschap voor het leven.”

Het is van onschatbare waarde dat dit soort verhalen over de tocht der tochten door de kleurenfilmpjes van Sjoerd Steenstra tot leven komen. Coördinator Syds Wiersma hoopt dat er nog eens kleurenbeelden van de Elfstedentocht van 1947 opduiken. “Dat is niet onwaarschijnlijk. We hebben in onze collectie ook kleurenbeelden van de bevrijdingsdagen van Heerenveen uit april 1945. Die beelden zijn gedraaid met een zelfde camera als die van Steensma.”

Op het YouTube kanaal van het Fries Film Archief vind je nog veel meer beeldmateriaal van de Elfstedentocht.

De foto’s zijn geplaatst met toestemming van het Fries Film Archief